Η Πολυπυρηνική Οικογένεια και Οικογένεια - Κορμός

Η λέξη «οικογένεια», η οποία προέρχεται από την σύνθεση του «οίκου» και του «γένους», απαντάται ως ορολογία στην Ελλάδα μετά τους κλασικούς και ελληνιστικούς χρόνους. Στην αρχαιότητα χρησιμοποιούνταν η λέξη «οίκος», ενώ άλλες σύγχρονες λαϊκές λέξεις με την ίδια σημασία είναι το ασκέρι, η φαμίλια ή το τζάκι (ευγενική καταγωγή).  

Στις μέρες μας η λέξη οικογένεια χρησιμοποιείται τόσο με την ευρεία όσο και με την στενή της έννοια. Στην ευρεία της έννοια δηλώνει όλα τα συγγενικά πρόσωπα είτε κοντινά είτε μακρινά που την αποτελούν και διαμένουν χωριστά, ενώ στην στενή αφορά στο σύνολο των ατόμων εκείνων τα οποία διαμένουν στον ίδιο αρχιτεκτονικό χώρο, είτε μέσα στο ίδιο σπίτι είτε σε διαφορετικά, αλλά που όμως όλα τα μέλη λειτουργούν ως ενιαίο σύνολο και συνεισφέρουν τα ίδια με τις υπηρεσίες τους.

ΠΟΛΥΠΥΡΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ-ΚΟΡΜΟΣ

α. Η σχέση των οικογενειακών δεσμών με τις παραγωγικές δραστηριότητες

Η οικογένεια με την μορφή αυτή των ατόμων που συνδέονται με συγγενικούς δεσμούς και συγκατοικούν προεκτείνεται και σε φαινόμενα οικονομικά, όπως στη συνεργασία, και στη συνιδιοκτησία, καθώς και στην αγορά και χρησιμοποίηση αγαθών από κοινού. Οι κοινωνικές επιστήμες, προκειμένου να χαρακτηρίσουν την παραδοσιακή αυτή οικογένεια με την μορφή δηλαδή της ομαδικής συμβίωσης και συνεργασίας σε όλους τους τομείς, χρησιμοποιούν τον όρο «οικιακή ομάδα». Στην εν λόγω ομάδα μπορούν να συμπεριληφθούν και πρόσωπα που δεν συνδέονται μεταξύ τους με συγγενικούς δεσμούς, όπως για παράδειγμα οι υπηρέτες και ως εκ τούτου θεωρείται πιο δόκιμος για τις οικογένειες της Δυτικής Ευρώπης που έχουν την συγκεκριμένη οργανωτική δομή. Εν τούτοις ο αριθμός των μελών μίας οικογένειας δεν παραμένει σταθερός. Μειώνεται ή αυξάνεται είτε από βιολογικούς είτε από κοινωνικούς παράγοντες. Το φαινόμενο αυτό αναφέρεται στις κοινωνικές επιστήμες ως «κύκλος ανάπτυξης» εκάστης «οικιακής ομάδας». Ο εν λόγω κύκλος είναι αυτός που προσδιορίζει την μορφή της κάθε οικογένειας.  

Στην Ελλάδα, αλλά και σε παγκόσμιο επίπεδο η οικογένεια απαντάται σε πολλούς τύπους. Ανάλογα με τα κριτήρια που χρησιμοποιούνται για τον προσδιορισμό της μορφής της οικογένειας μπορεί να διακριθεί σε πυρηνική οικογένεια ή συζυγική, σε Οικογένεια-κορμό και σε Πολυπυρηνική οικογένεια.   

Η μορφή της πολυπυρηνικής οικογένειας είναι ευρέως διαδεδομένη σε όλον τον κόσμο. Ειδικότερα στις Βαλκανικές χώρες, γνωστή ως zadruga, και στην Ελλάδα σε περιοχές είτε ορεινές είτε πεδινές κυρίως της Ηπειρωτικής Ελλάδας μέχρι τα μισά του 20ου αιώνα. Στην χώρα μας η πολυπυρηνική οικογένεια εμφανίζεται με πολλές μορφές και οι αιτιολογικοί παράγοντες για αυτό είναι πολλαπλοί. Καταρχήν, μεταξύ των διαφόρων περιοχών της Ελλάδας τόσο οι οικονομικές συνθήκες που επικρατούσαν, όσο και ο τόπος προέλευσης των κατοίκων ήταν διαφορετικός. Η δημιουργία επομένως του τύπου αυτής της οικογένειας σχετίζεται κυρίως με τις παραγωγικές δραστηριότητες και την οικονομία.   

 Η πατροπλευρική είναι η βασική μορφή της πολυπυρηνικής οικογένειας, που τα μέλη της συνδέονται με συγγενικούς δεσμούς από την πλευρά των ανδρών και που τον πρώτο λόγο και την εξουσία την έχει ο πατέρας. Για τον λόγο αυτό λέγεται και πατριαρχική. Βασικό στοιχείο της αποτελεί η πατροτοπικότητα, μία καθιερωμένη αντίληψη ότι η νύφη μετά τον γάμο πρέπει να εγκατασταθεί στην πατρική οικία του γαμπρού μαζί με τους γονείς του. Απαντάται κυρίως σε κτηνοτροφικές, όπως για παράδειγμα οι Βλάχοι της Πίνδου και σε αγροτικές περιοχές, όπως για παράδειγμα οι Καραγκούνηδες στη Θεσσαλία, καθώς και σε άλλες περιοχές, όπου δεν ήταν ανεπτυγμένη η οικονομία.  

Μία άλλη μορφή της ανωτέρω οικογένειας είναι και η πολυσύνθετη, η οποία όμως  απαντάται πιο σπάνια στην χώρα μας και ιδιαίτερα σε ορισμένες περιοχές της Ηπείρου, της Μακεδονίας και της Θράκης. Στον συγκεκριμένο τύπο είναι δυνατόν να συμβιώνουν στο ίδιο οίκημα οι γονείς, τα παντρεμένα παιδιά τους, τα ανίψια με τις συζύγους τους, καθώς και τα παντρεμένα εγγόνια, δηλαδή περισσότερες γενιές που μπορεί να φθάνουν και τις τέσσερις. Ο συγκεκριμένος τύπος της οικογένειας συνδυάζεται με την κατά κάποιο τρόπο «εξαγορά της νύφης», όπου σύμφωνα με το έθιμο είτε ο γαμπρός, είτε ο πατέρας του έδιναν χρήματα, ακόμα και ζώα στα αρσενικά συγγενικά πρόσωπα της νύφης κατά την προετοιμασία τέλεσης του γάμου.    

Μία επιπρόσθετη μορφή της πολυπυρηνικής οικογένειας αποτελεί η αμφιπλευρική, η οποία διαφέρει από την κλασική στο γεγονός ότι σε αυτήν συγκατοικούν και μία ή περισσότερες έγγαμες αδελφές, εκτός από τα αδέλφια. Δεδομένου ότι οι οικονομίες αυτές απαιτούσαν την ύπαρξη πολλών εργατικών χεριών στα πλαίσια της μίας οικογένειας ο πατέρας της νύφης έφερνε και τον γαμπρό στο σπίτι, ως «σώγαμπρο». Στην συγκεκριμένη μορφή οικογένειας λαμβάνει χώρα η «προγαμιαία δωρεά», δηλαδή η προσφορά στην νύφη ακριβών κοσμημάτων ή χρήματα από τον γαμπρό ή τον πατέρα του.  

 Η ύπαρξη της πολυπυρηνικής οικογένειας και η συσπείρωσή της θεωρήθηκε απόλυτα αναγκαία ιδιαίτερα στις ηπειρωτικές περιοχές της Ελλάδας, προκειμένου να ανταποκριθούν στις αυξημένες ανάγκες επιβίωσης, καθώς οι οικονομικοί της πόροι προέρχονταν είτε από κτηνοτροφικές δραστηριότητες πολυπληθών κοπαδιών είτε από την καλλιέργεια μεγάλων εκτάσεων δημητριακών. Η οργάνωση των κτηνοτροφικών μονάδων που διατηρούσε κάθε οικογένεια με πολυάριθμα ζώα απαιτούσε αρκετά αντρικά, κατά κανόνα, χέρια για να μπορέσει η οικογένεια να ανταποκριθεί στις σταθερές και περιοδικές ανάγκες βοσκής και φροντίδας του κοπαδιού. Το επάγγελμα της κτηνοτροφίας έχει χαρακτήρα είτε νομαδικό, όπως οι Σαρακατσάνοι είτε ημινομαδικό, όπως οι Βλάχοι είτε μεταβατικό με ομάδες διαφορετικές.  

Όσον αφορά στις αγροτικές δραστηριότητες, η προσπάθεια του πατέρα να καθυστερήσει το μοίρασμα της γης μετά το γάμο του κάθε γιού του οδήγησε στη δημιουργία αυτής της μορφής οικογένειας. Λόγω της καλλιέργειας της γης με τη μέθοδο της αγρανάπαυσης ο τεμαχισμός των καλλιεργήσιμων εδαφών μίας οικογένειας θα οδηγούσε σε μεγάλο κατακερματισμό τους, αφού όλοι οι γιοι θα έπρεπε να έχουν στην ιδιοκτησία τους εκτάσεις καλλιεργήσιμες κάθε χρόνο.  

Βέβαια, η συγκεκριμένη μορφή οικογένειας απαντάται και σε κάποιες περιοχές με διαφορετική πηγή εσόδων. Το πιθανότερο είναι ότι, οι άνθρωποι αυτοί που στράφηκαν σε νέους επαγγελματικούς προσανατολισμούς, όπως τέχνες και άλλες επιχειρήσεις, να μην έχασαν την νοοτροπία της παραδοσιακής πολυπυρηνικής οικογένειας, με σκοπό να ανταπεξέλθουν στις εργασιακές δυσκολίες του αστικού χώρου.   

Ένας επιπρόσθετος λόγος που ενισχύει την ύπαρξη αυτής της οικογενειακής μορφής, ο οποίος και αυτός σχετίζεται μεν με τις βιοποριστικές ανάγκες της οικογένειας, είναι ότι κρίνεται αναγκαίο κάποια εκ των μελών της να παραμένουν στο σπίτι, προκειμένου να υποστηρίζουν τις ανάγκες τόσο των υπολοίπων μελών που εργάζονται, όσο και των παιδιών της οικογένειας.  

Η «οικογένεια-κορμός» είναι ο τύπος της οικιακής ομάδας όπου οι γονείς συγκατοικούν με ένα έγγαμο παιδί τους είτε αγόρι είτε κορίτσι και βασίζεται στο «γηροκόμι». Όσον αφορά στην πατροπλευρικήμορφή της «οικογένειας-κορμού» ο γιος, είτε ο πρωτότοκος  είτε ο υστερότοκος, ήταν αυτός που αναλάμβανε την φροντίδα των γονιών και την συνέχεια και διαδοχή του «σπιτιού». Ο τύπος αυτός απαντάται κυρίως σε ηπειρωτικές περιοχές, σε νησιά του Ιονίου και σε περιοχές της Κρήτης.  

Στον μητροπλευρικό τύπο της «οικογένειας-κορμού» ο γαμπρός μετά τον γάμο εγκαθίσταται σε σπίτι που ανήκει στην πεθερά του, χωρίς αυτό να έχει ως απαραίτητη προϋπόθεση την συγκατοίκηση της έγγαμης κόρης με τους γονείς της. Στην συγκεκριμένη περίπτωση η έγγαμη κόρη είναι αυτή, πρωτόκοκη ή υστερότοκη, που φροντίζει τους γονείς και κληρονομεί το σπίτι μετά τον θάνατό τους. Συμβαίνει, δηλαδή, το αντίθετο από αυτά που ισχύουν στην πατροπλευρική πολυπυρηνική οικογένεια (μητρο-γυναικοτοπικός γάμος). Ο τύπος της μητροκεντρικής οικογένειας είναι ευρύτατα διαδεδομένος στα  Δωδεκάνησα, στις Κυκλάδες, στην Χίο, στην Σάμο, στην Λέσβο και στο ανατολικό τμήμα της Κρήτης. Από πλευράς του τρόπου διαβίωσης, η μητροεστιακή αυτή μορφή είναι συνδεδεμένη κυρίως με την ενασχόληση των ανδρών στην αλιεία και στην ναυτιλία, στην οποία όμως σταδιακά υπεισέρχονται επιρροές, εξαιτίας των εμπορευματικών δραστηριοτήτων και της αστικοποίησης.     

β. Η έρευνα για την ελληνική πολυπυρηνική οικογένεια 

Μέχρι τις αρχές του 1970 δεν γινόταν συστηματική μελέτη για την οικογένεια στον ελλαδικό χώρο, είτε αγροτική είτε αστική. Οτιδήποτε γνωρίζαμε περιοριζόταν σε αποσπασματικές μαρτυρίες περιηγητών, καθώς και ξένων που είχαν ασχοληθεί με την κοινωνική ανθρωπολογία και ήρθαν να εργαστούν στην χώρα μας.  Το ενδιαφέρον όμως αυτών είχε στραφεί κυρίως στις οικογενειακές σχέσεις των μελών μεταξύ τους και όχι στην διάρθρωση της οικογένειας.   

Η έλλειψη ενδιαφέροντος για τις ελληνικές οικογενειακές δομές οφείλεται αφενός στην πολιτική κατάσταση που επικρατούσε στην Ελλάδα μέχρι την περίοδο της δικτατορίας, η οποία ανέκοπτε την πορεία ανάπτυξης των επιστημών της Εθνολογίας, της Κοινωνιολογίας και της Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και αφετέρου στην μη ύπαρξη προβληματισμών επιστημονικού χαρακτήρα για την παραδοσιακή μορφή της οικογένειας.  

Η Κοινωνική Ανθρωπολογία καθυστέρησε να εντάξει στα επιστημονικά της ενδιαφέροντα την έρευνα για τον θεσμό της οικογένειας. Η μελέτη της από τις κοινωνικές επιστήμες ξεκίνησε πρόσφατα στην Ελλάδα και σε αυτό συνετέλεσαν οι  κοινωνικές και οικονομικές εξελίξεις στην χώρα.  

Είναι αδιαμφισβήτητο ότι στα αρχικά βήματα της επιστημονικής μελέτης και έρευνας των θεμάτων της συγγένειας και των οικογενειακών μορφών επικρατούσε σύγχυση, αφού δεν είχε ξεκαθαριστεί το ακριβές αντικείμενό τους, ενώ ταυτόχρονα πολλαπλές ορολογίες δεν ευνοούσαν την κατανόησή τους.  

Στην αργοπορία της έρευνας για τις δομές της οικογένειας συνετέλεσε και η πεποίθηση των κοινωνικών επιστημόνων ότι ο θεσμός της προίκας που ήταν διαδεδομένος στην Ελλάδα και η άνθιση του εμπορίου και της ναυτιλίας αποτελούσαν ανασταλτικούς παράγοντες για τη διάδοση της πολυπυρηνικής οικογένειας. Άλλωστε θεωρητικά η ύπαρξή της είχε συνδυαστεί με τις συνθήκες που ίσχυαν περισσότερο στις χώρες των Βαλκανίων (Σλάβους, Σέρβους), ενώ για τους Έλληνες πίστευαν ότι η κοινότητα ήταν ο ισχυρότερος θεσμός της. Επίσης συνέβαλε και το γεγονός ότι την εποχή εκείνη δεν υπήρχε ολοκληρωμένη γνώση των συνθηκών που επικρατούσαν στις ηπειρωτικές περιοχές της Ελλάδας.

taromanteia.gr

21/08/2021 8:09 μμ.
Ήθη και Έθιμα