Επαναπροσδιορισμός της Ελληνικής Λαογραφίας τον 20ο αιώνα

Οι επιδράσεις του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου στην λαογραφία σε παγκόσμιο επίπεδο επηρεάζουν την εν λόγω επιστήμη και στην Ελλάδα.  

Μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου καθίσταται αναγκαία η χρησιμοποίηση και από τους λαογράφους της Ελλάδας των μεθοδολογικών που εφαρμόζονται σε κάθε επιστημονική έρευνα. Αναζητούνται πλέον νέοι ορισμοί για την έννοια του «λαού» και την έννοια του «πολιτισμού», που με τη σειρά τους επέκτειναν σημαντικά το πεδίο εφαρμογής στην ελληνική λαογραφία και συνετέλεσαν στην γένεση και ανάπτυξη της μεθόδου της χαρτογράφησης, καθώς και της λαογραφίας του αστικού χώρου. Επιπρόσθετα, η προσπάθεια μελέτης της λαογραφίας με τη χρήση στοιχείων δανεισμένων από τον χώρο των κοινωνικών επιστημών δημιούργησε την κοινωνική λαογραφία.  

Ο «εθνογραφικός τρόπος μελέτης», που προτάθηκε από τον Δ. Λουκάτο ως μέθοδος έρευνας, πραγματοποιείται σε πραγματικό χρόνο και χώρο προσανατολίζοντας την λαογραφική έρευνα στα αστικά κέντρα και στον πολιτισμό τους. Η χρήση της «χαρτογραφικής» μεθόδου στην ελληνική λαογραφία έγινε για πρώτη φορά από τον Στ. ΄Ημελλο. Σκοπός της ήταν η εξακρίβωση του τρόπου με τον οποίο πραγματοποιείται η γεωγραφική κατανομή και μετάδοση των διαφόρων λαογραφικών στοιχείων, μέσω της δημιουργίας λαογραφικών ατλάντων εθνικού, αλλά και μεγάλων πολιτισμικών συνασπισμών επιπέδου. Η Άλκη Κυριακίδου Νέστορος εστίασε το ενδιαφέρον της στις παραδοσιακές κοινωνίες αρχικά, καταγράφοντας τις μαρτυρίες των προσφύγων της Μικρασιατικής καταστροφής και στην συνέχεια επικεντρώθηκε στην θεωρητική τους επεξεργασία. Το ενδιαφέρον προς τον αστικό χώρο και την κοινωνική λαογραφία είχε στραμμένο και ο λαογράφος Μιχάλης Μερακλής.  

 Κατά τη φάση δημιουργίας των εθνών-κρατών, των οποίων η οικονομία στηρίζονταν πλέον στις σύγχρονες παραγωγικές μεθόδους, ο λαός, στις παραδόσεις του οποίου επικεντρώθηκε η επιστήμη της λαογραφίας, μετατοπίστηκε από τις αγροτικές περιοχές στα αστικά κέντρα. Κατά αυτόν τον τρόπο ο λαός συμμετέχει ενεργά στην δημιουργία του έθνους – κράτους και οι λέξεις «έθνος», αλλά και «λαός» αποκτούν καινούργια σημασία.   

Ενώ η λαογραφία ως επιστήμη από το αρχικό της στάδιο μέχρι το μέσο του 20ου αιώνα αντιμετώπιζε τον παραδοσιακό πολιτισμό, τον οποίο και μελετούσε, ως ένα σύνολο πολιτιστικών στοιχείων που οι ρίζες τους ανάγονται στο παρελθόν και παραμένουν αναλλοίωτα στο πέρασμα του χρόνου, η σύγχρονη λαογραφική επιστήμη θεωρεί ότι  τα παραδοσιακά στοιχεία του πολιτισμού μεταβάλλονται δυναμικά στο χρόνο αλληλεπιδρώντας με τις υπόλοιπες εκφάνσεις του κοινωνικού συνόλου. Επιπρόσθετα, ο αστικός πολιτισμός και αυτός της υπαίθρου δεν αντιμετωπίζονται ως ομοιογενείς, αλλά αναγνωρίζονται οι διαφορετικές, διακριτές πολιτισμικές ομάδες στο εσωτερικό τους.  

Κατά αυτόν τον τρόπο δεν δίνεται η απαραίτητη σημασία στις διαφορετικές πολιτισμικές ομάδες που αναπτύσσονται στα πλαίσια του ίδιου χώρου είτε αυτός είναι ο αγροτικός, είτε ο αστικός. Ο λαός πλέον αντιμετωπίζεται με κοινωνικά και πολιτικά κριτήρια και όχι ιστορικά όπως στο παρελθόν. Η υπαναχώρηση από την αντίληψη εκείνη που έθετε στο επίκεντρο όλων την έννοια του έθνους οδήγησε στην αναγνώριση της ετερογένειας όχι μόνο στα αστικά κέντρα, αλλά και στον χώρο της υπαίθρου.   

 Πλέον η επιστήμη της λαογραφίας έχει ξεφύγει από την ιδέα του «εθνοκεντρισμού» και έχει επικεντρώσει το ενδιαφέρον της εντός των γεωγραφικών ορίων του ελλαδικού χώρου («ελλαδοκεντρική»). Οι πιο σύγχρονοι λαογράφοι ασχολούνται με θέματα εθνικών ετεροτήτων. Πολλάκις μάλιστα η έρευνα της λαογραφικής επιστήμης ξεφεύγει από τα γεωγραφικά όρια της Ελλάδας και επεκτείνεται και στα γειτονικά Βαλκανικά κράτη με τα οποία ο ελληνικός λαός διατηρούσε δεσμούς στο παρελθόν.   

Αν αναρωτηθεί κανείς τι αντιπροσωπεύει η λαογραφία για τους σύγχρονους λαογράφους δεν είναι δυνατόν η απάντηση να είναι μόνο μία. Ανάλογα με την οπτική από την οποία το βλέπει κάποιος η λαογραφία θα μπορούσε να λάβει οποιοδήποτε χαρακτηρισμό από τον περισσότερο παραδοσιακό μέχρι τον περισσότερο ριζοσπαστικό.  

Για πάρα πολλά χρόνια και στα πλαίσια της προσπάθειας των νεοελλήνων να αποδείξουν την αρχαιοελληνική τους συγγένεια, ο χρόνος στον οποίο αναφέρονταν η λαογραφία ήταν ο αποκαλούμενος «γραμμικός». Στο χρόνο αυτό γινόταν συνεχής αναγωγή στην αρχαιότητα και όλα τα λαογραφικά στοιχεία αντιμετωπίζονταν ως έχοντα τις ρίζες τους στον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό. Το μειονέκτημα της συγκεκριμένης θεώρησης ήταν ότι δεν λαμβάνονταν υπόψη οι οποιεσδήποτε ασυνέχειες και αλλαγές των πολιτισμικών φαινομένων.  

Η χρησιμοποίηση του γραμμικού χρόνου στην λαογραφία αποτέλεσε το σημαντικότερο εργαλείο στα πλαίσια της εθνικής της στράτευσης. Μετατράπηκε όμως σε εμπόδιο όταν, στα πλαίσια του επαναπροσδιορισμού του αντικειμένου της συγκεκριμένης επιστήμης, αυτό μετατράπηκε από εθνικό σε κοινωνικό. Αυτή η αλλαγή στην στοχοθεσία της λαογραφίας δεν σταθεροποιήθηκε παρά μόνο μετά την μεταπολίτευση, δηλαδή τα τελευταία έτη. Στις μέρες μας πλέον αποτελεί μία κυρίαρχη τάση, μία νέα σχολή στα πλαίσια της λαογραφικής επιστήμης.  

Αναφορικά τώρα με την έννοια του χώρου, στα πλαίσια της λαογραφίας που εξυπηρετεί εθνικούς σκοπούς το ενδιαφέρον επικεντρώνεται πάλι στην χωρική ενότητα και τη σταθερότητα στο χώρο. Ο χώρος αντιμετωπίζεται, το ίδιο με τον χρόνο, ως σταθερός και ομοιογενής, ενώ οποιαδήποτε ετερογένεια και τοπική διαφορετικότητα στρατεύεται στην προσπάθεια επιβεβαίωσης της ομοιογένειας του έθνους σε χωρικό επίπεδο.  

Όμως η σημασία της τοπικότητας δεν είναι υποδεέστερη αυτής της ιστορικότητας. Τα κοινωνικά και λαογραφικά στοιχεία ως φαινόμενα δημιουργούνται σε ορισμένα τοπικά και χρονικά πλαίσια και ως εκ τούτου ούτε ο χρόνος, ούτε ο τόπος παραγωγής τους δεν πρέπει να μην λαμβάνεται υπόψη στα πλαίσια της λαογραφικής επιστήμης. Η σημασία ακόμη και των πιο μικρών τοπικών και χωρικών υποσυνόλων δεν πρέπει να υποβιβάζεται.  

Η επιστήμη της λαογραφίας γεννήθηκε και εδραιώθηκε με βασικό προσανατολισμό την επιβεβαίωση της εθνικής ταυτότητας. Για το λόγο αυτό χαρακτηρίστηκε και ως «ιδιοτελής επιστήμη». Οι εξελίξεις όμως την μεταπολεμική περίοδο συνετέλεσαν στον επαναπροσανατολισμό από τους επιστήμονες, τόσο του αντικειμένου της, όσο και των εργαλείων που χρησιμοποιούνταν στην έρευνα. Έτσι, σταδιακά εγκαταλείφτηκε ο θεωρητικός και φιλολογικός της προσανατολισμός και το ενδιαφέρον στράφηκε στα κοινωνικά και πολιτισμικά στοιχεία και φαινόμενα που αναδύονται μέσα σε ένα κοινωνικό σύνολο.  

Η νέα πλέον θεώρηση της λαογραφικής έρευνας οδήγησε αφενός στην αναπόφευκτη συνάντησή της με άλλες συναφείς επιστήμες, όπως η κοινωνική ανθρωπολογία, η κοινωνιολογία, και η πολιτισμική οικολογία και αφετέρου στον εκ νέου προσδιορισμό της με την ιστορία. Η λαογραφία πλέον ως επιστήμη, διατηρώντας το σεβασμό στο ιστορικό παρελθόν, αποκτά τα χαρακτηριστικά που έχει μία κοινωνική σύγχρονη επιστήμη.

taromanteia.gr

09/08/2021 3:29 μμ.
Ήθη και Έθιμα