Η Ψυχή και η σχέση της με το Σώμα κατά τον Πλάτωνα

Η «φιλοσοφία» είναι το πεδίο μελέτης, που αφορά στη βαθύτερη συστηματική ενασχόληση των ανθρώπων, με σκοπό να διεισδύσουν στη γνώση ή τη σοφία.  

Ένα από τα βασικά ερωτήματα, που επιχείρησε να απαντήσει ο Πλάτωνας, από την αρχή του συγγραφικού του έργου, τον οδήγησε να αναπτύξει την «θεωρία των ιδεών» και συγκεκριμένα να ερμηνεύσει τον λειτουργικό ρόλο της ψυχής σε σχέση με το σώμα.  Η άποψη του Πλάτωνα είναι ότι, ο «άνθρωπος» είναι μία σύνθεση, από το ανθρώπινο σώμα και την ψυχή. Η κινητήρια δύναμη,  η οποία δίνει «ζωή» στο ανθρώπινο σώμα, του παρέχει την δυνατότητα να αισθάνεται, να σκέφτεται, να πράττει και να συμπεριφέρεται, είναι η «ψυχή» που ταυτίζεται με την νόηση, χαρακτηριστικό που κάνει τον άνθρωπο να ξεχωρίζει από τα υπόλοιπα έμβια όντα. Ο άνθρωπος έχει την δυνατότητα να πλησιάσει την αλήθεια για πολλά πράγματα, αλλά δεν θα φθάσει ποτέ στην ολοκλήρωση και την αληθινή γνώση. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι, το σώμα λόγω των πολλαπλών αναγκών που έχει για να την επιβίωση, αποτελεί εμπόδιο για την πληρότητα της ψυχής, η οποία ιεραρχικά προηγείται και είναι αυτή που κατέχει τις γνώσεις και την σοφία.

1. Η ΦΥΣΗ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ ΚΑΙ Η ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΤΟ ΣΩΜΑ

Ο Πλάτων στον Φαίδωνα, χρησιμοποιεί σε πρωταγωνιστικό ρόλο τον Σωκράτη, όπως βέβαια ισχύει στους περισσότερους διαλόγους του, και παραθέτει τα επιχειρήματά του με σκοπό να  αποδείξει την θεωρία του περί της «αθανασίας της ψυχής». Στο τρίτο και τελευταίο επιχείρημα του διαλόγου που παρατίθεται στα χωρία (102a-107a), η ψυχή δεν καταστρέφεται, είναι αθάνατη και εξακολουθεί να ζει και μετά τον θάνατο του σώματος. Για να αποδειχθεί αυτό, θα πρέπει να αναζητήσουμε τις πραγματικές αιτίες που προκαλούν την γέννηση και την φθορά, οι οποίες είναι άμεσα συνδεδεμένες με την θεωρία των Ιδεών ή διαφορετικά των Ειδών.  

Αυτή η συγγενική σχέση που έχει η ψυχή με τις ιδέες είναι βασικό στοιχείο που αποδεικνύει ότι είναι αθάνατη. Οι φυσικοί φιλόσοφοι προσδιόρισαν ότι τα υλικά αίτιαευθύνονται για όλες τις μεταβολές. Ο Σωκράτης όμως, στον πλατωνικό διάλογο, αναλύει την θεωρία των ιδεών και καταλήγει στο συμπέρασμα, ότι τα υλικά είναι η μίμηση των αληθινών αιτιών, που  είναι τα είδη ή Ιδέες. Κάθε είδος συνίσταται από μια αυθύπαρκτη ουσία. Η παρουσία και η συμμετοχή του είναι αυτό που συνθέτει τα πράγματα, με αποτέλεσμα να δημιουργούνται τα δευτερεύοντα αίτια, που είναι τα υλικά, τα αισθητά.  

 Κάθε ιδέα, και κατ’ επέκταση κάθε πράγμα δεν μπορεί να δεχθεί, ούτε να γίνει αντίθετη με τον εαυτό της, αλλά ούτε και να συνδυασθεί με μία αντίθετή της. Οι λύσεις που επιδέχεται είναι η υποχώρηση ή η καταστροφή. Στο παράδειγμα που αναφέρεται στη σύγκριση της μικρότητας και του μεγέθους των Σωκράτη, Φαίδωνα και Σιμμία, παρατηρούμε ότι, το μέγεθος στην προέλαση της μικρότητας, μη δεχόμενο αυτήν ή υποχώρησε ή χάθηκε οριστικά. Όσον αφορά τους αριθμούς, το τρία λόγω της συμμετοχής του στην ιδέα του περιττού, δεν μπορεί να γίνει δύο που είναι αντίθετό του, λόγω της συμμετοχής του στην ιδέα του άρτιου. Το ίδιο ισχύει και με όλα τα αντίθετα πράγματα, όπου η ουσία που τα προσδιορίζει δεν επιδέχεται το αντίθετο είδος.  Στην περίπτωση του χιονιού, το «ψυχρό» είναι η βασική του ουσία, δηλαδή η ιδέα που το προσδιορίζει, ενώ αντίστοιχα στην φωτιά είναι η «θερμότητα», χωρίς όμως να μπορεί να γίνει ταύτιση. Όταν η θερμότητα προσεγγίσει το χιόνι τότε αυτό ή θα καταστραφεί και επομένως θα λιώσει ή θα υποχωρήσει, ενώ όταν το ψύχος πλησιάσει την φωτιά ή θα σβήσει ή θα μεταπηδήσει σε νέα καύσιμη ύλη. Δεν είναι δυνατόν η φωτιά να δεχθεί το ψυχρό, αλλά ούτε και το χιόνι να δεχθεί την θερμότητα και να παραμείνουν στην αρχική τους μορφή.   

Παρόμοια έρευνα εφαρμόζεται και στην «ψυχή». Η βασική ουσία, το είδος που προσδιορίζει το ανθρώπινο σώμα για να είναι ζωντανό, είναι η «ζωή». Η «ψυχή», είναι αυτή που δίνει «ζωή» στο σώμα. Άρα η «ψυχή» και η «ζωή» είναι συνδεδεμένες, όχι όμως και ταυτόσημες. Η ύπαρξη της ψυχής είναι αλληλένδετη με την ζωή, όπως και η ύπαρξη της φωτιάς με την θερμότητα. Η «θερμότητα», ως είδος που δεν επιδέχεται το «ψυχρό», είναι «άψυκτη», το χιόνι που δεν επιδέχεται τη θερμότητα είναι «άτηκτο», το τρία που δεν επιδέχεται τη μορφή του άρτιου είναι «μη άρτιο» και η «ζωή», ως είδος που δεν επιδέχεται το «θάνατο», την αντίθετη κατάσταση αυτής, είναι «αθάνατη». Εύλογα, αποδεικνύεται λοιπόν, ότι και η «ψυχή» είναι «αθάνατη».  

Η φύση της ψυχής, ως ιδέα, θεωρείται από τους αρχαίους θεϊκή, λόγω της «θρησκευτικής» τους προσέγγισης και είναι αυτή που προσδιορίζει την «ζωή» στο ανθρώπινο σώμα και δεν αποδέχεται τον θάνατο. Η θεϊκή της προέλευση φανερώνει ότι, δεν υπόκειται σε φθορά ούτε σε αλλοίωση, άρα παραμένει «άφθαρτη» και «αναλλοίωτη».  

Στον Φαίδρο, η «ψυχή», όπως αναφέραμε και παραπάνω, είναι η ιδέα που προσφέρει ζωή σε όλα τα όντα και επομένως αποτελεί την «Αρχή». Με τον όρο «ζωή», εδώ, εννοούμε την επίμονη ενέργεια, την δράση με σκοπό την δημιουργία ή και την ανάπλαση άλλων σωμάτων, η οποία είναι μία μορφή κίνησης. Η «ψυχή», η οποία κινείται από μόνη της, είναι η δύναμη που κινεί τα υπόλοιπα πράγματα και επομένως, δικαιολογημένα ορίζεται ως πηγή και φορέας κίνησης. Το ανθρώπινο σώμα, κινούμενο από αυτήν, έχει τη δυνατότητα να αυτενεργεί. Εάν η «ψυχή», σταματήσει  να του προσφέρει κίνηση, τότε το ανθρώπινο σώμα παύει να δρα, δεν μπορεί να μεταβιβάσει κίνηση σε άλλα πράγματα και επομένως πεθαίνει. Όμως αυτή, κινούμενη από τον ίδιο της τον εαυτό, δεν παύει ποτέ να κινείται και συνεπώς αυτό σημαίνει ότι είναι «αθάνατη». Η «ψυχή» βέβαια δεν είναι είδος, αλλά η «Αρχή». Ως πρώτη αιτία λειτουργεί ως φορέας δημιουργίας της «ζωής» που είναι είδος. Μεταδίδει την κίνηση σε όλες τις δευτερεύουσες αιτίες στον υλικό κόσμο, γεγονός που φανερώνει ότι αυτή η κινητήρια δύναμη ανήκει στον νοητό κόσμο. Εάν, η πρωταρχική αιτία εξαφανισθεί, τότε θα υπάρξει και το τέλος όλων των δευτερευουσών αιτιών, εφόσον θα παύσουν οριστικά πλέον να λαμβάνουν το έναυσμα της κίνησης. Η «γέννηση», θεωρείται ότι αποτελεί «κίνηση» και η «ψυχή» είναι το αίτιο για την έναρξή της, και επομένως θεωρείται «αγέννητη». Οτιδήποτε είναι «αγέννητο», σημαίνει ότι είναι αδημιούργητο, δηλαδή αιώνιο και φυσικά «άφθαρτο». Δεν μπορεί να φθαρεί κάτι που δεν έχει δημιουργηθεί. Επομένως αποδεικνύεται ότι, η «ψυχή» είναι «αθάνατη», «αγέννητη» και «άφθαρτη».     

2.  ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΟΜΟΙΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟΝ ΦΑΙΔΩΝΑ ΚΑΙ ΣΤΟΝ ΦΑΙΔΡΟ

Τα επιχειρήματα που προβάλλονται τόσο στον Φαίδωνα όσο και στο Φαίδρο είναι παρεμφερή και σχετίζονται εξίσου με την «αθανασία» της ψυχής.

Το υπό συζήτησιν επιχείρημα, που εκθέτει ο Πλάτωνας, τόσο στον Φαίδωνα όσο και στο Φαίδρο, στηρίζεται στην αντιθετική σχέση ψυχής και σώματος, που στον πρώτο διάλογο εκφράζεται με την «ψυχή» να είναι η βασική αιτία και η δύναμη που δίνει «ζωή» στο ανθρώπινο σώμα, ενώ στον δεύτερο, φαίνεται να είναι αεικίνητη, να κινείται από τον εαυτό της και να δίνει «κίνηση» στην ανθρώπινη ζωή. Έτσι αποδεικνύεται η αθανασία της ψυχής.  Ομοιότητα, ανάμεσα στη «ζωή» και την «κίνηση», υπάρχει, και έγκειται στο γεγονός ότι, η «κίνηση», στην αρχαιότητα, αποτελούσε το βασικό χαρακτηριστικό της «ζωής».   

Το γεγονός ότι, η «ψυχή», αφενός στον Φαίδωνα δεν υπόκειται σε φθορά και αλλοίωση και αφετέρου στον Φαίδρο είναι αγέννητη και αεικίνητη, μας οδηγεί και στις δύο περιπτώσεις στο ίδιο συμπέρασμα, ότι δηλαδή παραμένει «αιώνια», «άφθαρτη» και «αναλλοίωτη».  

Ομοιότητες συναντούμε και στην κοινή άποψη και των δύο, ότι η «ψυχή» είναι υπεύθυνη για την φροντίδα του σώματος, το οποίο σε αντίθεση με αυτήν, είναι θνητόκαι αποτελεί εμπόδιο για την άνοδό της σε ένα ανώτερο ποιοτικά επίπεδο.  Άλλο κοινό χαρακτηριστικό, είναι ότι ο Πλάτωνας και στους δύο διαλόγους, με τα επιχειρήματά του, τόσο για την ουσία όσο και για την λειτουργία της, χρησιμοποιεί συμπλήρωμα παραθέτοντας από έναν μύθο. 

Παρόμοια στοιχεία επίσης εμφανίζουν, τόσο ο μύθος στον Φαίδωνα όσο και στον Φαίδρο, εφόσον και οι δύο αναφέρονται στο γεγονός, ότι για την τύχη και την κατάληξη των ψυχών μετά τον θάνατο του σώματος, σημαντικό ρόλο παίζουν οι πράξεις των ανθρώπων καθώς και ο τρόπος που έζησε αυτή μέσα στο σώμα, όσο βρισκόταν εν ζωή.  

Ο μύθος, που ακολουθεί το επιχείρημα στον Φαίδωνα για την αθανασία της ψυχής, αναφέρεται στην μετά θάνατον ζωή της περιγράφοντας την πορεία της από την γη στον Άδη, με σκοπό να δικασθεί. Οι ψυχές, που έχουν διαπράξει αδικήματα ελαφριάς μορφής, οδηγούνται στην Αχερουσία λίμνη, για να εκτίσουν την ποινή τους, με σκοπό να εξαγνισθούν και να ελευθερωθούν. Όσες υπέπεσαν σε σφάλματα και αδικήματα βαριάς μορφής, οδηγούνται στον Τάρταρο, μέχρι να βρουν συγχώρεση από αυτούς που αδίκησαν. Αντίθετα, όσες έζησαν με ενάρετο τρόπο, μεταβαίνουν σε έναν ωραίο τόπο στον ουρανό και ζουν δίχως σώμα, αιώνια.   

Αντίστοιχα, ο μύθος στον Φαίδρο, χρησιμοποιείται για να στηρίξει τον ίδιο ισχυρισμό με αυτόν του Φαίδωνα, δηλαδή την τύχη της ψυχής μετά τον θάνατο του σώματος. Η καινοτομία σε αυτόν τον μύθο είναι ότι παρομοιάζει την ψυχή, με ένα ενιαίο οργανισμό, που απαρτίζεται από τον ηνίοχο και δύο άλογα με φτερά, το ένα ωραίο και συνετό, με ανοδική τάση προς τον ουρανό, ενώ το άλλο άσχημο και ατίθασο, με τάση να στρέφεται προς τη γη. Ο ηνίοχος (νους) αναλαμβάνει τον δύσκολο και επίπονο αγώνα να ισορροπήσει τα δύο άλογα μέρη της ψυχής και να διατηρήσει τα φτερά της. Οι αμοιβές που εισπράττουν μετά θάνατον, καθώς και ο χρόνος ανάκτησης των φτερών τους, είναι ανάλογες με τις αρετές και τις πράξεις και γενικότερα την ζωή που διήγαν μέσα στα σώματα, όταν ζούσαν στη γη.  

taromanteia.gr

26/09/2021 3:42 μμ.
Διάφορα θέματα