Εικονομαχία στο Βυζάντιο - Τα Αίτια και οι Συνέπειες

Από τα πρώτα χρόνια της Ορθοδοξίας οι πιστοί στόλιζαν τους τόπους λατρείας τους, τις «κατακόμβες» και αργότερα τους ναούς, με σύμβολα. Στη συνέχεια όμως η ανάγκη διακόσμησης των τόπων λατρείας επέβαλε την χρήση των εικόνων του Χριστού και της Παναγίας. Κοντά σε αυτές προστέθηκαν και εικόνες αγίων και μαρτύρων της χριστιανικής πίστης. Η Εκκλησία δίδασκε τιμή και σεβασμό στα εικονιζόμενα πρόσωπα και όχι λατρεία στις εικόνες. Οι εικόνες και τα διάφορα ιερά κειμήλια άρχισαν να υπάρχουν από την εποχή του Μ. Κωνσταντίνου. Ο λαός την εποχή εκείνη, λόγω αμάθειας, δεν αντιλαμβανόταν το αληθινό πνεύμα του Χριστιανισμού, πρόσεχε μόνο τους εξωτερικούς τύπους λατρείας και η προσκύνηση των εικόνων έμοιαζε περισσότερο με ειδωλολατρεία . 

Στις αρχές του 8ου αιώνα  πολλοί χριστιανοί λάτρευαν με υπερβολικό τρόπο τις εικόνες και τα λείψανα των αγίων. Πολλοί λαϊκοί και κληρικοί πίστευαν ότι οι εικόνες και τα ιερά λείψανα ήταν θαυματουργά. Κάποιοι όμως πίστευαν ότι με τη λατρεία των εικόνων επέστρεφε η ειδωλολατρία. Ο Λέων Γ΄ ο Ίσαυρος διαπίστωσε ότι οι Βυζαντινοί δεν είχαν τον ίδιο θρησκευτικό φανατισμό με τους μουσουλμάνους Άραβες. Οι μουσουλμάνοι κατηγορούσαν τους Χριστιανούς ως ειδωλολάτρες επειδή έδειχναν τη λατρεία τους στις εικόνες, στα λείψανα των αγίων και σε διάφορα ιερά κειμήλια. Θέλησε λοιπόν να επαναφέρει τους Χριστιανούς στην ορθή πίστη και να αναζωογονήσει το θρησκευτικό τους συναίσθημα. Βέβαια, αντί να χρησιμοποιήσει χριστιανικά μέσα όπως για παράδειγμα τη μόρφωση, το κήρυγμα και τη διαφώτιση του λαού, προσπάθησε να θεραπεύσει το κακό με διαταγή και βία. Με τη κίνησή του αυτή θέλησε να τονίσει ότι η πίστη δεν χρειάζεται να εικονογραφείται και να επιδεικνύεται. Έτσι στα χρόνια των Ισαύρων το Βυζάντιο μπήκε στη δίνη μιας μακρόχρονης και καταστροφικής αντιπαράθεσης με επίκεντρο τη λατρεία των εικόνων, της εικονομαχίας (726-842)μ.Χ.

Η εικονομαχία  αποτέλεσε μία αίρεση, μία θρησκευτική κρίση στο χώρο της Εκκλησίας με θρησκευτικά κυρίως αλλά και πολιτικά και κοινωνικά αίτια. Το 726 μ.Χ. ο Λέων Γ΄ ο Ίσαυρος εξέδωσε διάταγμα με το οποίο απαγόρευε την προσκύνηση των εικόνων. Στη συνέχεια η πάταξη της θρησκοληψίας αποτολμήθηκε με το ανέβασμα των εικόνων ψηλά. Επειδή όμως ούτε αυτό έφερε αποτέλεσμα διέταξε να αφαιρεθούν όλες οι εικόνες από τις Εκκλησίες. Όταν το 727 μ.Χ. κατέβασε την εικόνα του Χριστού από τη Χαλκή Πύλη δόθηκε το εναρκτήριο λάκτισμα της εικονομαχίας. Η περίοδος της εικονομαχίας συντάραξε την αυτοκρατορία. Ο σκληρός αυτός αγώνας, που διήρκεσε πάνω από εκατό χρόνια, έφερε ταραχές που δημιούργησαν μίσος και διχόνοια μεταξύ των δύο αντιθέτων παρατάξεων. 

Οι ιστορικοί αναζητούν τους πραγματικούς λόγους που οδήγησαν στην Εικονομαχία. Ένας λόγος είναι ότι οι εικονομάχοι αυτοκράτορες ήθελαν να αλλάξουν την κοινωνία και να μειώσουν τη δύναμη των μοναστηριών, που είχαν αποκτήσει λόγω της τεράστιας περιουσίας τους από δωρεές και εισοδήματα.  Η επιθυμία των Ισαύρων να περιορίσουν την επιρροή των μοναχών ήταν τόσο έντονη ώστε με τις διώξεις τους εξανάγκαζε ή να αποτάξουν το μοναχικό σχήμα και να παντρευτούν ή να τυφλωθούν και να εξορισθούν. Αργότερα, επί Κωνσταντίνου του Ε΄, έγινε συστηματικότερος ο διωγμός των μοναχών και των μοναστηριών. Η λατρεία των εικόνων καταδικάστηκε με Σύνοδο. Ακολούθησε καταστροφή των εικόνων και άγριος διωγμός των εικονολατρών. Ο Κωνσταντίνος Ε’ αντέδρασε ιδιαίτερα εναντίον της απεικονίσεως του Χριστού, επιµένοντας στη θεία του φύση. Οι εικονόφιλοι, όπως ο πατριάρχης Γερµανός και κυρίως ο Ιωάννης ο Δαµασκηνός, δικαιολογούσαν την απεικόνιση του Χριστού στην ανθρώπινη µορφή του σαν επιβεβαίωση του γεγονότος της ενσαρκώσεώς του.  

Άλλος λόγος ήταν η επιρροή των εικονομάχων  από το Ισλάμ, που απαγόρευε να εικονίζεται ο Θεός και τα ιερά πρόσωπα. 

Η βυζαντινή κοινωνία χωρίστηκε σε δύο αντίπαλες παρατάξεις: τους εικονόφιλους και τους εικονομάχους. Η καθεμιά είχε τα δικά της θεολογικά επιχειρήματα και απέρριπτε τις απόψεις της άλλης. Τους εικονολάτρες υποστήριζαν και οι πάπες της Ρώμης. Για περισσότερο από έναν αιώνα άλλοτε επικρατούσαν οι εικονομάχοι και άλλοτε οι εικονόφιλοι. 

Φάσεις της εικονομαχίας

Στην εικονομαχία διακρίνουμε δύο ιστορικές φάσεις  :

Η α΄ φάση (726 μ.Χ -787 μ.Χ) ξεκίνησε με τις εντολές του Λέοντα Γ΄ του Ίσαυρου κατά των εικόνων. Το 730μ.Χ. επιβάλλεται, με διάταγμα, η καταστροφή των εικόνων. Ο Πατριάρχης Γερμανός και ο Πάπας Γρηγόριος Γ΄ αντιδρούν δυναμικά. Οι πιστοί στην Ελλάδα και στην Ιταλία επαναστατούν και συγκρούονται με τον εικονομαχικό στρατό του αυτοκράτορα. Αργότερα, ο Κων/νος Ε΄ σκλήρυνε τον αγώνα κατά των εικόνων. Έκλεισε τα μοναστήρια και καταδίωξε τους μοναχούς που υποστήριζαν τη λατρεία των εικόνων. Ιερείς, μοναχοί, απλοί πιστοί κακοποιήθηκαν, εξορίστηκαν και πολλοί εκτελέστηκαν. Υπερασπιστής της Ορθοδοξίας αναδεικνύεται ο Ιωάννης Δαμασκηνός με τους λόγους του «Υπέρ των αγίων εικόνων». Το 754 μ.Χ συγκαλείται Σύνοδος στην περιοχή Ιέρεια, η οποία θεσμοθετεί τις εικονομαχικές αντιλήψεις. Η α΄φάση της εικονομαχίας λήγει, όταν ήταν η Ειρήνη η Αθηναία, με την Ζ΄Οικουμενική Σύνοδο στη Νίκαια, ακυρώνει όλες τις αποφάσεις της Συνόδου στην Ιέρεια και αναστηλώνει τις εικόνες.

Η β΄ φάση (815 μ.Χ -843 μ.Χ) της εικονομαχίας αρχίζει με τον αυτοκράτορα Λέοντα Ε΄ τον Αρμένιο, ο οποίος με Σύνοδο επαναφέρει τις αποφάσεις της συνόδου της Ιέρειας. Ηγέτης των Ορθοδόξων αναδεικνύεται ο Θεόδωρος Στουδίτης (ηγούμενος της μονής Στουδίου στην Κωνσταντινούπολη και αγωνιστής της Ορθοδοξίας στη δεύτερη περίοδο της εικονομαχίας), ο οποίος φυλακίζεται και εξορίζεται. Ο αυτοκράτορας Θεόφιλος ακολουθεί την ίδια σκληρή εικονομαχική πολιτική. Μετά το θάνατό του, η γυναίκα του Θεοδώρα συγκαλεί Σύνοδο στην Κωνσταντινούπολη (843 μ.Χ) με την οποία επαναφέρει σε ισχύ τις αποφάσεις της Ζ΄ Οικουμενικής Συνόδου. 

Η τελική έκβαση της εικονομαχίας

Στη Σύνοδο του 843 μ.Χ, στην Κωνσταντινούπολη, η Θεοδώρα επανέφερε σε ισχύ τις αποφάσεις της Ζ΄ Οικουμενικής Συνόδου λήγοντας έτσι, με την οριστική αναστήλωση των εικόνων, η περίοδος της εικονομαχίας. Έκτοτε, η πρώτη Κυριακή της Μεγάλης Τεσσαρακοστής καθιερώθηκε ως Κυριακή της Ορθοδοξίας και επίσημη εορτή για την αναστήλωση των εικόνων.  

Οι συνέπειες της εικονομαχίας για τη βυζαντινή κοινωνία.

Τα αποτελέσματα της εικονομαχίας ήταν  :

α) Ο διχασμός του λαού σε δύο μερίδες  Χριστιανών, μία η οποία θεοποιούσε τις ίδιες τις εικόνες και τις προσκυνούσε ειδωλολατρικά, οι οπαδοί της οποίας ονομάστηκαν εικονολάτρες και μία, αποτελούμενη κυρίως από ανώτερους κληρικούς και μορφωμένους πολίτες, που ανακηρύχτηκαν ενάντιοι της λατρείας των ίδιων των εικόνων και ονομάστηκαν εικονομάχοι. 

β) Οι ολέθριες συνέπειες στους τομείς της εξωτερικής πολιτικής και του πολιτισμού. Συγκεκριμένα η Εκκλησία της Ρώμης, δυσαρεστημένη από τους εικονομάχους αυτοκράτορες, απομακρύνθηκε από το Βυζάντιο και αναζήτησε στήριξη στους ηγεμόνες των Φράγκων, που ήταν μία νέα πολιτική δύναμη της Δυτικής Ευρώπης. 

γ) Απαγορεύτηκε η παράσταση θείων προσώπων στους τοίχους των εκκλησιών και η ανάρτηση εικόνων και διατάχθηκε η καταστροφή τους. Πολλά έργα τέχνης καταστράφηκαν και οι εκκλησίες διακοσμήθηκαν από τους εικονομάχους με  σταυρούς, λουλούδια, ζώα, φυτά και  διακοσμητικά μοτίβα. Οι εικονόφιλοι τιμωρήθηκαν με εξορίες, φυλακίσεις και δημεύσεις περιουσιών. Το αποτέλεσμα ήταν να κλείσουν πολλά μοναστήρια και να αρχίσει µία μαζική μετανάστευση μοναχών, ιδιαίτερα στις περιοχές της νότιας Ιταλίας, όπου ίδρυσαν καινούργια μοναστήρια και σχολεία, δημιουργώντας έτσι νέα κέντρα ελληνικού πολιτισμού. Η Εικονομαχία επηρέασε και τη βυζαντινή τέχνη.Εξαφάνισε τις γλυπτικές αναπαραστάσεις αγίων προσώπων.  Σπουδαίοι γλύπτες και ζωγράφοι έφυγαν στη Δύση όπου έφεραν την άνθηση της Βυζαντινής χριστιανικής καλλιτεχνίας.

taromanteia.gr

10/08/2021 12:09 μμ.
Διάφορα θέματα